Fontanny Łodzi

Mogłoby się wydawać, że w mieście takim jak Łódź, pozbawionym dużej, zasobnej w wodę rzeki budowa fontann i doprowadzenie do nich wody jest zadaniem bardzo trudnym, o ile w ogóle możliwym. Jednak przeglądając zdjęcia archiwalne z okresu Łodzi przemysłowej zauważyć można, że już wtedy w mieście istniało co najmniej kilkanaście wodotrysków. Wkomponowywano je w przestrzeń parków, ogrodów, czy wnętrz pałacowych jako element ozdobny.

Charakterystykę konstrukcji łódzkich fontann warto zacząć od wyjaśnienia skąd urządzenia te czerpały (a niektóre z nich czerpią do dziś) wodę. Ze względu na tą cechę można je podzielić na fontanny posiadające podłączenie do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej oraz takie, które takiego przyłącza nie mają.
Współczesny, obejmujący swoim zasięgiem niemal całe miasto system wodociągowy Łodzi umożliwia stałe doprowadzenie wody do fontann, zaś lindlejowskiego pomysłu system kanalizacyjny, jej odprowadzenie do oczyszczalni. Obecnie, większość łódzkich fontann (w tym wszystkie publiczne) są zasilane i opróżniane w ten sposób. W zależności od budowy można wśród nich wyróżnić:

♦  fontanny z zamkniętym systemem obiegu wody,
♦  fontanny przelewowe.

Głównym efektem niemal wszystkich fontann są wypływające z dysz strumienie wody. W zależności od rodzaju i szerokości dysz można podzielić je na strumienie pionowe, paraboliczne, przezroczyste oraz silnie lub słabo spienione. Coraz częściej zdarza się, że strumienie wodne podświetlane są ledowymi reflektorami. To dodatkowo wzbogaca efekt fontanny, zwłaszcza po zmroku.

Pod względem konstrukcji łódzkie fontanny można podzielić na (liczby aktualne na 2013 r.):
• fontanny klasyczne z niecką wodną (jest ich 57) – posiadają jedną lub wiele dysz, umieszczonych wewnątrz basenu fontanny; tworzą one strumienie wodne pionowe lub paraboliczne, przezroczyste lub spienione nierzadko podświetlone reflektorami; wśród nich wyróżnić można fontanny z elementami kaskady (4), np. fontanna Świętej Faustyny oraz fontannę z elementami kurtyny wodnej – Fala;
• fontanny "suche" (4) – fontanny bez niecki wodnej z dyszami i reflektorami skrytymi w płycie fontanny, z której woda tryska w postaci przezroczystych lub spienionych strumieni wodnych, a następnie spływa szczelinami i kanałami odwadniającymi do zbiorników buforowych, pozostawiając płytę suchą gdy fontanna nie pracuje, np. fontanna na placu zabaw przy ul. Kusocińskiego;
• fontanny pływające (7) na naturalnych, dużych zbiornikach wodnych, np. złota lilia” na stawie w Parku im. W. Reymonta;
• drobne formy architektoniczne z akcentami wodnymi (5), nazywane fontannami, chociaż ich cech nie posiadają, np. mini zdroje przy ul. Piotrkowskiej;
• wewnętrzne fontanny przyścienne (4) z elementami kaskady, wyglądem przypominające kominki.

Słowo "fontanna" wywodzi się z języka łacińskiego – od słów font, fontis, co oznacza źródło. W starożytności fontanny były właśnie tak pojmowane – jako źródła wody. Według Słownika Języka Polskiego fontanna to "(…) wodotrysk działający pod ciśnieniem, wraz z oprawą architektoniczną i rzeźbiarską". Z kolei wodotrysk to "(…) słup wody bijący w górę ze specjalnie wybudowanego zbiornika". Współcześnie, określenia fontanna i wodotrysk stosowane są jako synonimy.
Do fontann zaliczają się jednak nie tylko takie, z których woda tryska w górę strumieniami ale również te, z których woda ledwie wypływa, a następnie spływa po konstrukcji architektonicznej fontanny, nadając jej swego rodzaju "połysk". 

Obecnie, do działania wodotrysku nie jest konieczny basen z przelewem i trzonem. Coraz częściej powstają fontanny skryte pod powierzchnią placu, spod którego tryskają strumienie wodne. Dlatego też współcześnie, pod pojęciem fontanny rozumieć należy urządzenia hydrotechniczne o rozmaitych formach architektonicznych, rozwiązaniach konstrukcyjnych i oprawie rzeźbiarskiej, wyprowadzające wodę z wnętrza pod ciśnieniem, wytworzonym mechanicznie lub naturalnie, służące estetyce, poprawie mikroklimatu lub jakości wody albo też zwiększeniu atrakcyjności otoczenia w jakim powstała.

Niemal we wszystkich językach słowo to brzmi podobnie: po angielsku fountain, po francusku fontaine, po hiszpańsku fuente, po włosku fontana, po niemiecku fontäne, po rosyjsku фонта́н. Fontanny znane były we wszystkich epokach, są obecne w każdej kulturze, niemal we wszystkich zakątkach świata. Ich znaczenie jest tak oczywiste, że właściwie nie wymaga wyjaśnienia.

Niektóre z fontann zapisały się w historii miast, stając się świadkami ich rozwoju lub upadku. Są to urządzenia starsze od rzymskich akweduktów. Na całym świecie istnieją setki wspaniałych fontann, stanowiących często atrakcje turystyczne same w sobie.

Współczesne fontanny można różnicować na podstawie szeregu kryteriów. Z architektonicznego punktu widzenia istnieją fontanny wolno stojące i przyścienne. Natomiast w zależności od zastosowanej technologii buduje się fontanny klasyczne (składające się z basenu i dyszy wodnych) lub tzw. fontanny "suche" (nie posiadające basenu, ale przykryte płytą, spod której wydostają się strumienie wody). Czasem wybrane rozwiązania łączy się z obrazem, światłem i muzyką, tworząc tzw. fontanny multimedialne.

Mimo wielu współczesnych typologii, wodotryski od najdawniejszych czasów budowane były jako takie, które wypuszczają wodę w górę oraz takie, z których woda spływa w dół. Z tego względu wyróżnia się następujące ich typy:
• fontanny europejskie – w których woda tryska ponad zbiornik, a następnie opada do niego, burząc jednocześnie taflę wody. Takie fontanny powstawały na terenie Europy na początku ery nowożytnej i do dziś stanowią najpopularniejszy ich rodzaj;
• fontanny arabskie – w których woda nie tryska ponad powierzchnię zbiornika, nigdy nie znajduje się w powietrzu, a jedynie spływa po elementach swojej konstrukcji. Takiego typu fontanny budowali muzułmanie, w szczególności w Turcji oraz na Półwyspie Iberyjskim.

Nadawanie wodzie formy strumienia, sadzawki czy kaskady wynikało pierwotnie z nawiązania do naturalnych obiektów środowiska przyrodniczego. Można przypuszczać, że podobnie było w przypadku fontann. Pierwotnym wzorem dla nich było najprawdopodobniej źródło, czyli samoczynny, naturalny i skoncentrowany wypływ wody podziemnej na powierzchnię terenu. Strumień wody, który wydostawał się, np. ze szczelin murów, również mógł stanowić bodziec do budowy takich obiektów.

Jednymi z pierwszych na świecie wodotrysków były tzw. nimfea. Powstawały one poprzez przebudowanie naturalnego źródła w wodotryski, odprowadzające wodę do niewielkiego zbiornika ozdobionego rzeźbami bogów. Nimfea często stawały się świątyniami i miejscami kultu, w których ruch wody umożliwiał odczuwanie obecności bogów, a sama woda posiadała właściwości uzdrawiające. Pierwszy znany tego typu wodotrysk powstał na terenie starożytnej Grecji w Atenach ok. 560-510 r. p.n.e. Stanowiła go fontanna, nazwana Enneakrounos, w której woda tryskała z ust dziewięciu lwów, wykonanych z brązu. Woda do fontanny dopływała ze źródła zwanego Kallirhoe, które było wówczas jedynym znanym zdrojem wody pitnej w Atenach. Przykładami innych świątyń, w których fontanny dedykowane były bogom, czy bohaterom mogą być, wspomniane przez wielu antycznych pisarzy: Świątynia Theagenesa na wyspie Thasos, Świątynia Wody w Megarze, Świątynia Pejrene w Koryncie.

O rozkwicie idei budowy fontann w starożytnej Grecji może świadczyć również fakt, iż to właśnie tam pojawiły się pierwsze instalacje typu woda-dźwięk (tzw. organy wodne). Zaś w 62 r. n.e. Heron zadziwił Greków fontanną, wystrzelającą wodę samoczynnie w górę, napędzaną powietrzem sprężanym specjalną pompą wprawianą w ruch przez niewolnika. Fontannami interesował się zresztą także Arystoteles, zaś Ktesibios i Heron nadali formę jego pomysłom. Wspomniany wyżej Heron opisał także konstrukcję fontanny ozdobionej śpiewającymi ptakami, które miały milknąć kiedy pojawiała się mechaniczna sowa.

Rzymie popularne były fontanny w kształcie stożka. Jedną z pierwszych była zbudowana w pobliżu Koloseum fontanna Meta Sudans. Stożek wykonany był z cegły i betonu oraz obłożony marmurem, po którym spływała woda, nadając mu połyskujący wygląd. Fontanna Meta Sudans została znacznie uszkodzona w średniowieczu, a w 1936 r. na rozkaz Benito Musoliniego całkowicie usunięto ją z placu.
W średniowieczu wodotryski zaczęły nabierać symbolicznego znaczenia. Wyobrażały życie, młodość, miłość i czystość. Fontanny europejskie otrzymywały często bogatą oprawę rzeźbiarską, w której przeważała tematyka biblijna. W tym okresie budowano je zwykle na placach miejskich. Często studnie, znajdujące się w centrum placów przekształcano na fontanny. Za przykład może posłużyć Fontanna Maggiore we Włoszech z 1278 r.

Historia fontann w Polsce nie jest tak długa jak fontann rzymskich, niemniej jednak sięga czasów średniowiecza. Najstarsze ślady po wodotryskach zachowały się w Polsce w wirydarzach klasztornych z epoki średniowiecza, zwłaszcza w klasztorach kartuskich. Powstały one m.in. w Gdańsku (około 1381 r.), pod Szczecinem (około 1360 r.), oraz w Kartuzach. Dominantą założenia takiego klasztoru był budynek kościoła, do którego przylegał duży wirydarz i cmentarz. Pośrodku prostopadle zbiegających się ścieżek wirydarza znajdował się wodotrysk. W założeniu takim wykorzystywano wodę z rzeki.
Pierwsze fontanny w Polsce napędzane były grawitacyjnie. Jedną z nich, zachowaną do dziś jest fontanna w Pińczowie z 1593 r. Wodę do niej doprowadzono kamiennym rurociągiem z położonej powyżej niej sadzawki.

Najbardziej znaną w Polsce fontanną z okresu późnego klasycyzmu jest Wielka Fontanna w Ogrodzie Saskim. Wybudowana została w połowie XIX w. wg projektu Henryka Marconiego. Była to wówczas jedna z pięciu fontann, działających na terenie Warszawy. Czaszę fontanny ozdobiono motywem z głową meduzy oraz fryzem z ornamentem podwieszonej girlandy. W basenie umiejscowiono cztery rzeźby, przedstawiające delfiny, wyrzucające strumienie wody ku podstawie kielicha.

Aktualnie w przestrzeni Łodzi istnieją co najmniej 53 fontanny. Spośród nich 37 działa, a 16 pozostaje nieczynnych. Zarówno w przeszłości jak i obecnie, najwięcej fontann znajduje się w centrum miasta. Jest ich tutaj aż 22, z czego włączonych pozostaje 19. Te, które są nieczynne mają prawie 100 lat – są to wewnętrzne fontanny przyścienne powstałe w dawnych rezydencjach i pałacach łódzkich fabrykantów. Można więc powiedzieć, że ,,mają prawo” nie działać. W tej dzielnicy znajdują się zarówno jedne z najstarszych, jak i najnowsze fontanny.

Fontanny jako obiekty małej architektury w mieście cieszą się powszechną akceptacją wśród społeczeństwa. Mogą pełnić szereg funkcji. Dzięki różnorodnym i atrakcyjnym formom sprzyjają rekreacji oraz zabawie. Otwarta powierzchnia wody wpływa z kolei pozytywnie na mikroklimat. Oczyszcza i ochładza powietrze. Natomiast ruch wody w wodotryskach ujemnie jonizuje atmosferę, a to znacznie poprawia samopoczucie ludzi przebywających w ich otoczeniu. Fontanny, w postaci tzw. kurtyn wodnych, nie tylko oczyszczają powietrze z pyłów i obniżają jego temperaturę w czasie upałów, ale także zagłuszają miejski hałas. Dzięki temu przyczyniają się do poprawy komfortu akustycznego w mieście, a więc pełnią także funkcję izolacyjną. Bardzo wiele współczesnych fontann znajduje się na reprezentacyjnych placach i skwerach miast, gdzie ich zasadniczym zadaniem jest rola dekoracyjna. Wodotryski mają przede wszystkim poprawiać estetykę miejsca, ale jednocześnie relaksować i poprawiać nastrój mieszkańcom.

Większość obecnie czynnych (stan na 2013 r.) łódzkich fontann wybudowana została po 2000 r. i funkcjonuje w bardzo dobrym stanie. Również bardzo dobrze, pod względem estetycznym, prezentują się wszystkie fontanny nie będące własnością Urzędu Miasta, np. tzw. Kalafiory przed Wydziałami UŁ, fontanna przy szpitalu im. N. Barlickiego, czy fontanna w Palmiarni Łódzkiej. Z pewnością łatwiej utrzymać jest w należytym porządku fontannę jeśli ma się pod opieką tylko jeden, a nie kilkanaście takich obiektów. Dlatego nie można wymagać od władz miasta, by wszystkie fontanny w Łodzi działały. Każda naprawa czy konserwacja takiego urządzenia wymaga pewnych nakładów finansowych, których jak wiadomo w budżecie miasta zazwyczaj brakuje. Jednak można zwrócić uwagę na to, że kilku z obecnie działających fontann, należących do Urzędu Miasta, przydałoby się po prostu porządne wyczyszczenie, np. Łódzkiej Syrence, fontannie w Pasażu Schillera oraz fontannie w Parku im. H. Sienkiewicza. Co więcej, w tej ostatniej można by wymienić z pewnością zapchaną już dyszę, by woda tryskała z niej szerszym strumieniem, takim jak w latach 20.

Najwięcej nie działających i obecnie niszczejących wodotrysków znajduje się w parkach i na osiedlach. Kiedyś były to bardzo popularne miejsca do budowania fontann, ale obecnie odchodzą one jakby w zapomnienie. Być może przyczyniła się do tego zmiana funkcji miasta. Dominujący przemysł sprzyjał potrzebie istnienia i rozbudowy miejsc, w których ludzie mogli wypocząć po ciężkiej pracy, równocześnie położonych blisko ich miejsc zamieszkania. Fontanny wśród zieleni pomagały w relaksie, czy pozwalały ochłodzić się w upalne dni. Obecnie, Łódź jest miastem usługowym i potrzeba istnienia takich miejsc nie jest już tak pilna. Co więcej zmienił się również sposób spędzania wolnego czasu. Coraz więcej mieszkańców wybiera się w wolnych chwilach nie do parków, ale do galerii handlowych, które są nie tylko miejscami zakupów, ale przede wszystkim kompleksami rekreacyjno-rozrywkowymi. Również wśród najmłodszego pokolenia zauważyć można zmianę formy spędzania czasu, do której z pewnością przyczynił się postęp technologiczny. Jeszcze w latach 90. place zabaw i zieleńce dookoła bloków mieszkalnych pełne były bawiących się dzieci. Obecnie wielu młodych ludzi, choć na szczęście nie wszyscy, wybiera bierny wypoczynek przed komputerem, czy telewizorem.

Nie bez znaczenia dla fontann osiedlowych był także rozwój komunikacyjny. W latach 70. dostępność środków transportu była ograniczona. Nie każdy posiadał własny samochód, a jazda komunikacją miejską poza miasto w celu odpoczynku i relaksu była dla mieszkańców po ciężkiej pracy zbyt długa i męcząca. Dlatego tak ważne było, by tereny zielone, gdzie można wypocząć znajdowały się blisko miejsca zamieszkania. Współcześnie prawie każda rodzina posiada co najmniej jeden samochód, dlatego też wyprawa do atrakcyjnych miejsc rekreacyjnych, znajdujących się z dala od miasta nie stanowi dziś większego problemu.

Wszystkie te czynniki przyczyniły się do tego, że przestano korzystać z fontann osiedlowych powstałych w latach 60. i 70. Prawdopodobnie urządzenia te nie zużywały dużo wody, ale jak każde z takich obiektów wymagały stałej konserwacji. Co jakiś czas ulegały też uszkodzeniom i wymagały remontów, a ponieważ zainteresowanie nimi zaczęło maleć władze Urzędu Miasta jak i administracje osiedli uznały naprawy takich fontann za nieopłacalne.

Kolejną dosyć istotną sprawą jest właściwie brak fontann na stawach parkowych. W latach 50. i 60. był to najpopularniejszy rodzaj wodotrysków w Łodzi. Jednak po kilku, czy kilkunastu latach zaprzestano ich użytkowania. Przyczyną tego mogła być konieczność ich remontu. Woda doprowadzana ze stawu do dysz nie zawsze odznaczała się czystością. Różne zanieczyszczenia pływające w niej mogły doprowadzać do zapychania się wylotów dysz, a co za tym idzie konieczności ciągłego ich naprawiania. Być może do usunięcia fontann ze stawów parkowych doprowadziło również wykradanie metalowych części wodotrysków przez złomiarzy. Zatem utrzymanie takich obiektów była dla władz miast zbyt kosztowne.

Fontanny łódzkie poprawiają wizualnie przestrzeń miejską. Wzbogacają ją o ciekawe elementy dekoracyjne, które stanowią jednocześnie, potrzebne w mieście takim jak Łódź, elementy wodne. Dla mieszkańców są ozdobą, ale również i miejscem do zabaw oraz biernego odpoczynku.